დეკანოზი თეიმურაზ თათარაშვილი — «იუდას სახარება» — უძველესი აპოკრიფის «გაცოცხლება» თანამედროვე სამყაროში

«იუდას სახარება», რომელიც უკანასკნელ წლებში ესოდენ პოპულარული გახდა, რაც დაკავშირებული იყო მის ვითომდა «აღმოჩენასთან», სინამდვილეში უძველესი ქრისტიანული სამყაროსათვის კარგად ცნობილი აპოკრიფია.
იუდა ისკარიოტელი, როგორც მოგეხსენებათ, გახლავთ მაცხოვრის 12 მოწაფიდან ერთ-ერთი. მისი გამცემლობა რადიკალურად უარყოფითად არის შეფასებული საეკლესიო ტრადიციაში. იუდამ თავისი ქმედება, მართალია, შეინანა, მაგრამ სასოწარკვეთილებამდე მივიდა და ცხოვრება თვითმკვლელობით დაასრულა. ეს ყოველივე მოთხრობილია კანონიკურ სახარებებში.

იუდა ისკარიოტელის გამართლდებას ჯერ კიდევ ძველ დროში ცდილობდნენ გარკვეული პირები. ისინი ფიქრობდნენ, რომ იუდას მიერ იესო ქრისტეს გაცემა ლოგიკური აღსრულება იყო წმინდა წერილისა. ეს აზრი განსაკუთრებით დომინირებდა გნოსტიკოსებში. მაგალითად, ასე ფიქრობდნენ კაენიტების სექტის წევრები, რომლებიც იუდას ეთაყვანებოდნენ. წმინდა მამა ირინეოს ლიონელი (II საუკუნე) თავის ანტიგნოსტიკურ თხზულებაში – „მხილება და დამხობა ცრუ ცოდნისა“ – ამბობს, რომ გნოსტიკოსებს სწამდათ საიდუმლო მოძღვრება, რომელიც ქრისტემ არა მასებს, არამედ გამორჩეულ ადამიანებს გაანდო. მისი მოწმობით, კაენიტებს ჰქონდათ „იუდას სახარება“, რომელიც ავითარებდა აზრს იმასთან დაკავშირებით, რომ იესოს ყველაზე კარგად იუდამ გაუგო. ამის მიუხედავად ამ აპოკრიფის ტექსტი საუკუნეების განმავლობაში დაკარგულად მიიჩნეოდა.

„იუდას სახარება“ იპოვეს 1978 წელს ეგვიპტეში. იქ, კოპტური სოფლის – ქარარის – განაპირას, სასაფლაოზე, განძის მაძიებლები ერთ სამარხს წააწყდნენ; მართალია, ძვირფასეულობა ვერ იპოვეს, მაგრამ აღმოაჩინეს ტყავში გახვეული წიგნი — კოდექსი. პაპირუსზე ნაწერი მათ კაიროელ ანტიკვარებით მოვაჭრეს მიჰყიდეს, რომელმაც, თავის მხრივ, დაიწყო სპეციალისტის ძებნა, რათა მისი ღირებულება დაეზუსტებინა. ამასობაში პაპირუსი დაავადდა, თან გაყიდვის პროცესიც გაჭიანურდა, რადგან ანტიკვარებით მოვაჭრემ რამდენიმე მილიონი დოლარი მოითხოვა. ცოტა ხანში ამ უკანასკნელის სახლი გაიძარცვა; „იუდას სახარება“ ქურდებმა შვეიცარიაში გაიტანეს. იქაურმა ჰაერმა პაპირუსის დაშლის პროცესი დააჩქარა. მისი გაყიდვაც ვერ ხერხდებოდა; მუზეუმები და ბიბლიოთეკები მის შეძენაზე უარს ამბობდნენ, რადგან გრძნობდნენ, რომ რაღაც კრიმინალთან ჰქონდათ საქმე. ასეთ პირობებში ხელნაწერი იმდენად დაზიანდა, რომ მატლი დაეხვია, რის გამოც საეჭვო სტატუსის პატრონმა ის მაცივრის საყინულეში მოათავსა. იქ პაპირუსის ფურცლები ერთმანეთში აიზილა, დაცომდა და გაქვავდა. ბოლოს, როგორც იქნა, „იუდას სახარება“ ერთი მდიდარი ქალის, ფრიდა თჰაკოს ნუსბერგერუს, საკუთრება გახდა, ამიტომ ეს ხელნაწერი სამეცნიერო ლიტერატურაში ცნობილია სახელით – Codex Tchacos. ამ ქალმა ხელნაწერი იელის უნივერსიტეტში წარადგინა. კოდექსის ტიტულისა და რამდენიმე ფურცლის წაკითხვა მხოლოდ 2000 წლის აპრილში, მისი აღმოჩენიდან თითქმის 22 წლის შემდეგ, მოხერხდა. გაირკვა, რომ ხელნაწერის ტექსტის ენა კოპტური იყო და IV საუკუნეს განეკუთვნებოდა.

2001 წლის 24 ივლისს ხელნაწერის ცხოვრებაში ახალი ეტაპი დაიწყო. ბაზლში მის შესწავლას შეუდგა კოპტოლოგი როდოლპ კასერი. ტექსტის ნაფლეთების ადგილის განსაზღვრა დღესაც მიმდინარეობს. მისი შესწავლისა და პუბლიკაციის პროცესს „ამერიკის გეოგრაფიული საზოგადოება“ აფინანსებს.

კოდექსი წარმოადგენს კრებულს, რომელიც ოთხ თხზულებას მოიცავს: 1) პეტრეს წერილი ფილიპეს; 2) იაკობის აპოკალიფსი; 3) იუდას აპოკალიფსი; 4) ალოგენეს წიგნი; ყველა თხზულება ეკლესიის მიერ აპოკრიფულადაა გამოცხადებული და უარყოფილი. მათგან სამი: I, II, და IV ცნობილია ნაგ-ჰამადის გნოსტიკური ბიბლიოთეკიდანაც, რომელიც 1945 წელს აღმოჩნდა ეგვიპტეში. მეორე, „იაკობის აპოკალიფსი“ თარგმნილია ქართულადაც, სათაურით „თქმული ღვთისმშობლისა შობისათვის“. რაც შეეხება მესამე ძეგლს, უკვე აღვნიშნეთ, რომ მისი არსებობა დღემდე მხოლოდ ირიბი წყაროებით, კერძოდ – ირინეოს ლიონელის ნაშრომით იყო ცნობილი და ამის თაობაზე სპეციალისტთა ვიწრო წრეს მოეხსენებოდა.

რას მოგვითხრობს ეს აპოკრიფი? ის ასე იწყება: „გამოცხადების საიდუმლო უწყება, რომელიც იესომ იუდა ისკარიოტელს მერვე დღეს გაანდო“. თხზულების მიზანია, გაგვაგებინოს, თუ რის საფუძველზე და როგორ აზიარა საყვარელი მოწაფე თავისი მოძღვრების არსს. პირველი სცენა საკმაოდ უცნაურია. 12-ვე მოწაფე ვახშმად ზის; ისინი „ღვთისმოსაობაში“ იწრთობიან. ამ დროს შემოდის იესო. და რას აკეთებს ის? იგი იღიმება, ირონიით იცინის; ის მათ დასცინის. მოწაფეებს მოძღვრის მზერის ატანა არ შეუძლიათ და ისინი მას პირს არიდებენ. მარტო იუდას აღებეჭდება ბრწინვალება და ის მზერას მესიას მიაპყრობს. მხოლოდ იუდამ შეიცნო იესო ქრისტეს მისია წუთისოფელში. იგი მაცხოვრის მეგობარია, რომელმაც მხოლოდ მას ამცნო „ზექვეყნიური“ საიდუმლო. ბოლოს ხდება ის, რაც ქრისტიანულ ტრადიციასთან ერთობ შეუთავსებელი და უცნაურია. იესო სთხოვს საყვარელ მოწაფეს, რომ ის გასცეს, გაყიდოს. მას სურს, დაუბრუნდეს თავის „ზეციურ სამშობლოს“, რისთვისაც მისი ბედისწერა, ჯვარცმა უნდა აღსრულდეს. იგი ეუბნება იუდას: „იცოდე, რომ ამის გამო შენ შეგიძულებენ!“

ტექსტი იესოს ამქვეყნიური ცხოვრების ბოლო დღეების ამბებზე გვესაუბრება და ვითარებას ისე წარმოსახავს, რომ მოღალატე იუდა გმირი და ნათელმხილველია. ქრისტე სწორედ მას შთააგონებს უმაღლეს სიბრძნეს.
უეჭველია, რომ ეს აპოკრიფი გნოსტიკური რელიგიის წიაღში შეიქმნა და მასში პირველადაა წარმოჩენილი ქრისტესა და იუდას განსხვავებული ურთიერთობა. იგი ბერძნულად უნდა დაწერილიყო და მოგვიანებით ითარგმნა კოპტურად.
ეკლესიური თვალსაზრისით, იუდა არის ვერცხლისმოყვარეობის მსხვერპლი, ადამიანი, რომელმაც თავი ვერ დააღწია ანგარებას და ამის გამო საკუთარი მოძღვარიც გასცა. ეს ფაქტი არ იყო წინასწარ განსაზღვრული ფატალური გარდაუვლობით, როგორც ეს ესმის ბევრს. იუდას ანგარება აისახა ბევრ მხატვრულ ძეგლშიც. ჰ. ჰაინეს თქმით, მაგალითად, ყოველგვარი სიმდიდრე და სიმდიდრის სიყვარული თავის თავში იუდას კომპლექსს მოიცავს: ,,ყველა მდიდარი იუდა ისკარიოტელია’’.

იუდას ღალატის მეორენაირი ახსნა შორს არაა პირველისგან, მაგრამ მაინც განსხვავებულია. ამ ვერსიის თანახმად, იუდა არის ანგარებიანი, ოღონდ ეროვნულ-პოლიტიკური თვალსაზრისით, და მისი რელიგიური იდეალი ებრაელთა სამეფოს აღდგენაა. მან იესო ქრისტე ისრაელის დიდების განმაახლებლად მიიჩნია. იუდა იყო კაცი, რომელიც საკუთარი თავისა და სამშობლოს ამქვეყნიურ დიდებას ეტრფოდა და მოძღვარს, იესოს, ამის გამო ეთაყვანებოდა. აღმოჩნდა, რომ იესოს არამცთუ არ აინტერესებდა კაცთა მოდგმისა და, კერძოდ, ისრაელის ამქვეყნიური დიდება, არამედ ამას ამაოებად მიიჩნევდა. ასე რომ, პატრიოტმა მოწაფემ კოსმოპოლიტი მოძღვარი მოიძულა. იესოსა და იუდას ეს ურთიერთობა, სხვათა შორის, ასახულია ჯიბრან ხალილ ჯიბრანის რომანში – ,,იესო ძე კაცისა“.

მოკლედ: თუკი ერთი პოზიციის თანახმად, იუდა ანგარებიანია და ყველა ამგვარი ადამიანი გარკვეულწილად იუდას ცოდვასთან თანაზიარია, მეორე შეხედულებით, ის ნაცისტი პატრიოტია და ამ ლოგიკით ყველა ნაცისტი პატრიოტიც იუდას მიმბაძველია. ორივე პოზიციას, არსებით ერთსა და იმავეს, უპირისპირდება მესამე — იუდა სინამდვილეში იესო ქრისტეს ყველაზე ერთგული მოციქულია. ის მისი საქმის ჭეშმარიტი თანამოსაგრეა. ესაა ,,იუდას სახარების’’ პათოსი და შინაარსი; მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ ეს აზრი არა მარტო ამ წიგნის საღვთო წიგნად მიმჩნევთა წრეში არსებობდა, არამედ სხვადასხვა ეპოქისა და ხალხის ჰუმანიზმშიც. მესამე პოზიციის სიცოცხლისუნარიანობის მაგალითად შეგვიძლია დავასახელოთ ქართველი პოეტის, მ. ქვლივიძის, ლექსი ,,იუდას მონოლოგი’’, რომლის შინაარსი და იდეა თითქოს ,,იუდას სახარების’’ იდენტურია. იქაც, როგორც აპოკრიფულ სახარებაში, იესო იატაკს დასცქერის და იღიმება (,,დასთამაშებდა პირზე ღიმილი’’). ავტორი, როგორც ჩანს, ემყარება იესო ქრისტეს სიტყვებს: ,,როგორ აღსრულდება წერილი, ეს რომ არ მოხდეს?’’. ამ სიტყვებს იუდას აპოლოგეტები შემდეგნაირად ხსნიან: როგორ აღასრულებდა იესო ქრისტე საკუთარ მისიას იუდას გარეშე?! მ. ქვლივიძის ლექსშიც იუდა ცდილობს ქრისტეს ამ მხრივ ,,გადარჩენას’’: ,,უნდა გავწირო კაცი იესო, ქრისტე ღმერთი რომ გადავარჩინო’’.

,,იუდას სახარების’’ აპოკრიფის განხილვის ბოლოს ორიოდე სიტყვით უნდა ვახსენოთ ცნობილი არგენტინელი მწერლის, მაგიური რეალიზმის ერთ-ერთი წარმომადგენლის, ლ. ბორხესის, ნარკვევი ,,იუდას ღალატის სამი ვერსია’’.
საკუთრივ ბორხესი განიხილავს ნ. რუნებერგის წიგნს, რომელშიც ავტორი იუდას გამართლებას ცდილობს. რუნებერგის თქმით, იუდამ ,,უარყო ღირსება, სიკეთე, სიმშვიდე, სასუფეველი, ისევე როგორც ნაკლები ღირსებით აღჭურვილნი უარყოფენ სიამოვნებას… მის ქმედებებში გრანდიოზული თავმდაბლობა ჩანდა, იგი არ თვლიდა თავს იმის ღირსად, რომ კეთილი ყოფილიყო’’. როგორც ბორხესი ამბობს, რუნებერგმა ძის ხატება ახალი ბოროტებისა და ბედუკუღმართობის ნაკვთებით გაამდიდრა.

იუდას სახეს მიეძღვნა ქართველი მწერლის, შიო არაგვისპირელის, ნოველა – ,,იუდა’’ (1897), რომელშიც ნაჩვენებია გამცემის სახე. იგი ძრწის, ვინაიდან მას ხალხი გამყიდველს უწოდებს. იუდას დედის აჩრდილიც ეცხადება და ეუბნება: ,,შვილო, იწამე… ის ძე ღვთისაა!’’. ამის მიუხედავად, სასოწარკვეთილი იუდა თავს იკლავს.
იმავე სათაურით — ,,იუდა’’ მოთხრობა გამოაქვეყნა ქართველმა მწერალმა და მთარგმნელმა ა. ჭუმბაძემ. იგი დაბეჭდა კრებულში — ,,იდუმალი ძალა’’ (1925).

რუსულ მწერლობაში ვიდრე ლეონიდ ანდრეევი დაწერდა თავის ცნობილ მოთხრობა ,,იუდა ისკარიოტელს’’, ს. ნადსონმა შექმნა პოემა ,,იუდა’’, რომელიც ქართულად ი. ფერაძემ თარგმნა და 1898 წელს გამოსცა.
2003 წელს გამოქვეყნდა ამერიკელი მწერლის დენ ბრაუნის რომანი — ,,დავინჩის კოდი’’, რომლის საფუძველზე ფილმიც გადაიღეს. ეს სკანდალური რომანი იმეორებს აზრს, რომ უძველესი აპოკრიფები, როგორც ქრისტეს ცხოვრების ამა თუ იმ დეტალის მაუწყებელი ტექსტები, ეკლესიამ უსამართლოდ ამოიღო ხმარებიდან და გაანადგურა, მაგრამ მაინც შემორჩა მათი გარკვეული ნაწილი. სხვაა ქრისტეს ცხოვრება ოთხთავში და სხვა – არაკანონიკური სახარებების მიხედვით, რომელთა ჭეშმარიტებაც არ აღიარა უძველესმა საეკლესიო იერარქიამ. იესო ქრისტეს ცხოვრების ნამდვილი ამბავი საუკუნეების განმავლობაში ცნობილი იყო მხოლოდ განდობილი, რჩეული ადამიანებისთვის, რომელნიც ამ ინფორმაციას არასგზით არ უმხელდნენ ფართო საზოგადოებას.

დეკანოზი თეიმურაზ თათარაშვილი