აკადემიკოსი ავთანდილ არაბული – ხანმეტობის კულტუროლოგიური ღირებულებისათვის

მე-20 ს-ის პირველი მეოთხედი დრამატული ისტორიული მოვლენებით აღმოჩნდა დატვირთული; მათ შორის იყო მეტად მნიშვნელოვანი ძვრები ქართული კულტურისა და განათლების განვითარების თვალსაზისით; სახელდობრ, ეროვნული უნივერსიტეტის დაარსება და არაერთი სამეცნიერო სკოლის საფუძვლის ჩაყრა.… აღნიშნული პერიოდის კულტურულ და სამეცნიერო მოვლენებს შორის თავისი სენსაციურობით გამოირჩევა ხანმეტი პალიმფსესტების აღმოჩენა.

სრულიად ბუნებრივია, რომ ეს აღმოჩენა იმთავითვე არქმული იქნა როგორც დიდმნიშვნელოვანი კულტურულ-ისტორიული მოვლენა. სწორედ ამის გამოხატულებად უნდა მივიღოთ ორი ძირითადი თვალსაზრისის დაპირისპირება: ქართული სამწიგნობრო ენის განვითარების ისტორიულ თანმიმდევრობას ასახავდა ხანმეტობისა და ჰაემეტობის გამოვლენა (ივ. ჯავახიშვილი) თუ ეს ორი დიალექტური არეალის გამოვლენის შედეგი უნდა ყოფილიყო (ა.შანიძე). ეს გულისხმობდა ქართული ქრისტიანობის უადრესი პერიოდის არსებით გააზრებას. მაგრამ შემდგომ, რადგან ამ მიმართულებით გადამწყვეტი წარმატება არ ყოფილა, ამ თემამ, თავისთავად მნიშვნელოვან, მაგრამ წმინდად ენათმეცნიერულ პრობლემატიკაში გადაინაცვლა.
პრობლემის გასააზრებლად აუცილებელია გავითვალისწინოთ ორი მომენტი:
არც [ხ] და არც [ჰ] ბგერა ისეთი ფონოლოგიური ბუნებისა არ არის, რომ ისინი ცოცხალ ენაში ბუნებრივ ფონეტიკურ (მორფოლოგიურ) პროცესებს არ ექვემდებარებოდნენ; ამიტომ ჯერ ხანმეტობის, შემდეგ კი ჰაემეტობის მწყობრი სისტემა არ შეიძლება გაგებულ იქნეს, როგორც ცოცხალი ენობრივი ვითარების გამოხატულება. ერთიც და მეორეც მკაცრი სამწიგნობრო ნორმაა.
როგორც ეპიგრაფიკის, ისე ხანმეტი პალიმფსესტების მიხედვით აშკარად ჩანს, რომ უკვე მე-7 ს-ის დასაწყისისათვის ხ- პრეფიქსის სრული კარგვაც დასტურდება და ჰაემეტობის გამოვლენაც. საზოგადოდ, სრულიად აშკარაა, რომ ხანმეტობის ის მწყობრი ორთოგრაფიული ნორმა, რომელსაც ჩვენ მე-5-7 საუკუნეების მოღწეული ძეგლების მიხედვით ვაკვირდებით, წმინდად მწიგნობრული ნორმაა და ის სრულიადაც არ უნდა ასახავდეს იმ მორფო-ფონოლოგიურ პროცესებს, რასაც ცოცხალ ენაში იმ დროისათვის უნდა ჰქონოდა ასპარეზი. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მწიგნობრობის უადრეს პერიოდშივე ცოცხალი ენა არც წმინდად ხანმეტია და არც წმინდად ჰაემეტი, და ენის ეს მდგომარეობა უკვე სჭვივის მწიგნობრული ენის ნორმირებულ ქსოვილში. ეს კი იმდროინდელ სამწიგნობრო კერებს საფუძველს აძლევს, იფიქრონ სალიტერატურო ენის კულტურულ რეფორმაზე.
ყოველივე ეს, ვფიქრობთ, იძლევა არცთუ უსაფუძვლო დასკვნის შესაძლებლობას: ხანმეტი მწიგნობრული ნორმა ქრისტიანულმა მწერლობამ უცვლელად მიიღო წინამავალი კულტურული ორგანიზაციისაგან, უპირველეს ყოვლისა, ამ სალიტერატურო ქართული მაღალი ნორმატიული ღირებულების გამო და, პირობითად, სამიოდე საუკუნე დასჭირდა, რომ ეს ხელოვნური ნორმა ახალი კულტურული კონტექსტის შესაბამისად მოექცია.