პროფესორი მაია რაფავა – გელათის საღვთისმეტყველო სკოლა და სომეხი მთარგმნელები

ქართული და სომხური ლიტერატურული ურთიერთობების ისტორიაში მე11-12 სს-ები განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს – ამ პერიოდში სომეხი მოღვაწეები დაინტერესებას იჩენენ გელათის საღვთისმეტყველო სკოლაში შექმნილი ლიტერატურული პროდუქციისადმი. ვინ იყვნენ ეს სომეხი მთარგმნელები? ისინი იყვნენ საქართველოს სამხრეთით, ლორე-ტაშირის კუთხეში მცხოვრები მართლმადიდებელი სომხები. კერძოდ, დღეს ჩვენ საუბარი გვაქვს სიმეონ მყინძაჰავეცზე, ის ივანე მხარგრძელის მიერ დიოფიზიტურად გარედაქმნილ მონასტერში მოღვაწეობდა. მას უთარგმნია არსენ იყალთოელის ცნობილი “დოგმატიკონიდან” რამოდენიმე თხზულება. ესენია: იოანე დამასკელის შრომები “წყარო ცოდნისა,” ანტიიაკობიტური თხზულება, ანტინესტორიანული თხზულება, “ქრისტეს შორის ორთა ნებათათვის და მოქმედებათა,” ევტიხტი ნიკიელის “განყოფისათვის დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიებისა.” ესენი გახლავთ წმინდად მართლმადიდებლური ხასიათის, ქალკედონური მრწამსის მატარებელი შრომები.
ამავე სიმეონს უთარგმნია იოანე სინელის კლემაქსი ანუ “სათნოებათა კიბე.”ამ სომხურ თარგმანს ახლავს ანდერძი, რომლის თანახმადაც თხზულების პირველი 20 თავი უთარგმნია სიმეონ ხუცესს, ხოლო დანარჩენი – მინას მესვეტეს. მინას მესვეტე ტრაპიზონის სამეფოში მოღვაწეობდა. ძალზე საინტერესოა, თუ როგორ იყვნენ ერთმანეთთან დაკავშირებული ეს ორი ტერიტორიულად ასე დაშორებით მოღვაწე პიროვნება, და ორივე ერთად კი – გელათს. მაგრამ განსაკუთრებით აღნიშვნის ღირსი ამ თარგმანებს შორის არის პროკლე დიადოხოსის “კავშირნი ღვთისმეტყველებითნი” და ამ თხზულების იოანე პეტრიწისეული განმარტებები. ამ ძეგლის განუზომელი მნიშვნელობა ქრისტიანული ფილოსოფიისა და ღვთისმეტყველებისათვის ყველასათვის ცნობილია. სომხური თარგმანიც არაერთხელ აცხადებს ამ ძეგლს, როგორც ქრისტიანული ფილოსოფიის საწყისს. თარგმანს ახლავს ანდერძი, რომ ის ითარგმნა 1248 წ-ს ქართული ენიდან. (ვხედავთ, რომ მთარგმნელი თითქმისა პეტრიწის თანამედროვეა). თუმცა თანამედროვე სომეხი მკვლევარები ამ საკითხს ეჭვქვეშ აყენებენ.
ქართულისა და სომხურის ტექსტობრივმა შედარებამ ნათლად გამოავლინა ქართული დედანის არსებობის უეჭველობა. ამასთან, სომხურ თარგმანს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ქართული ტექსტის საბოლოოდ დასადგენად. სომხური იმდენად სიტყვა-სიტყვით მიჰყვება ქართულ დედანს, რომ შესაძლებლობა გვეძლევა, სომხური ტექსტის მიხედვით აღვადგინოთ ქართულში არსებული ლაკუნები და გავასწორით გადამწერთა შეცდომები.
სომხური თარგმანი ახალ პერსპექტივებს სახავს გელათის სალიტერატურო სკოლის თარგმანების ახალი კუთხით დანახვისა და შესწავლისათვის.